از اولین نقاشی‌های کودکانه‌ تا آثار هنری حرفه‌ای، مداد رنگی‌ها هم‌سفر ما در سفر خلاقیت بوده‌اند. مداد رنگی، برخلاف ظاهر ساده‌اش، دنیایی پیچیده دارد و هر نوع از آن از نمونه‌های نرم و روان برای نقاشان حرفه‌ای گرفته تا مدادهای رنگی سخت‌ برای دانش‌آموزان و مهندسان برای هدفی خاص طراحی شده است. شناخت انواع مداد رنگی، خصوصیات و کاربردهای آن‌ها می‌تواند شما را در انتخاب بهتر و خلق آثار باکیفیت‌تر یاری کند.

در این مقاله به دنیای رنگارنگ مداد رنگی‌ها سفر می‌کنیم، انواع آن‌ها را بررسی می‌کنیم، فرق بین مداد رنگی‌های دانش‌آموزی و هنری را می‌فهمیم و حتی نگاهی به برندهای معتبر دنیا و ایران می‌اندازیم. تا انتها با ما همراه باشید.

تاریخچه مداد رنگی: از گذشته تا امروز

مداد رنگی، همان‌طور که امروز می‌شناسیم، ریشه در قرن‌های گذشته دارد. در اوایل قرن نوزدهم با پیشرفت فناوری تولید رنگ‌دانه‌ها، مدادهای رنگی به‌شکل مدرن خود پدیدار شدند و شرکت‌هایی مانند فابر-کاستل و کرن د’اشه در اروپا پیشگام تولید مدادهایی شدند که نه‌تنها برای کودکان، بلکه برای هنرمندان حرفه‌ای هم مناسب بودند؛ اما پیش‌از آن، هنرمندان از زغال، گچ رنگی و سایر مواد طبیعی برای خلق آثارشان استفاده می‌کردند. با اختراع مدادهای رنگی مبتنی بر موم و روغن در اواخر قرن نوزدهم، این ابزار به یکی از محبوب‌ترین وسایل هنری تبدیل شد.

امروزه، مدادهای رنگی در انواع مختلفی تولید می‌شوند که هرکدام ویژگی‌های خاص خود را دارند و از مدادهای پایه مومی گرفته تا مدادهای آبرنگی و حرفه‌ای، پاسخگوی نیازهای متنوعی هستند؛ اما چه چیزی باعث تفاوت این مدادها می‌شود؟ در ادامه به معرفی انواع اصلی مدادهای رنگی و ویژگی‌های آن‌ها می‌پردازیم.

انواع مداد رنگی: دسته‌بندی براساس مواد و کاربرد

مدادهای رنگی را می‌توان براساس مواد تشکیل‌دهنده، کاربرد و کیفیت به چند دسته اصلی تقسیم کرد. هر نوع مداد ویژگی‌های خاصی دارد که آن را برای هدفی خاص مناسب می‌کند.

دسته‌بندی براساس نوع ماده

مداد رنگی‌ها اغلب براساس نوع چسبنده (Binder) موجود در مغز خود دسته‌بندی می‌شوند که این عامل بر بافت، قابلیت ترکیب و دوام آن‌ها تأثیر می‌گذارد. انواع مداد رنگی براساس نوع ماده عبارت‌اند از:

مداد رنگی‌های مومی

مداد رنگی‌های مومی رایج‌ترین نوع مداد رنگی هستند که مغزی آن‌ها از رنگ‌دانه‌هایی با چسب مومی تشکیل شده است. این مدادها بافتی کرمی دارند که باعث می‌شود به‌راحتی روی هم قرار بگیرند و ترکیب شوند. مداد رنگی‌های مومی برای هنرمندانی که به‌دنبال رنگ‌آمیزی نرم و یکدست هستند، گزینه‌ای عالی‌اند.

این مدادها به‌خوبی سطح کاغذ را با استفاده از چسبنده خود پوشش می‌دهند و نقاط سفید باقی نمی‌گذارند (به این کار burnish کردن می‌گویند). بااین‌حال، به‌دلیل همین مغزی نرم، مدادهای مومی بیشتر در معرض شکستگی هستند؛ به‌همین‌دلیل به‌سرعت کوتاه می‌شوند و نیاز به تراشیدن مکرر دارند. این مشکل معمولاً با گرم‌کردن ملایم مداد و ذوب‌کردن مجدد مغزی حل می‌شود. همچنین، مغزی نرم باعث می‌شود این مدادها نتوانند مدت زیادی نوک تیز باقی بمانند و سریع‌تر ساییده شوند.

یکی از معایب دیگر، پدیده‌ای به‌نام «موم‌زدگی» یا Wax Bloom است؛ یک لایه پودری و سفید که ممکن است روی سطح اثر هنری ظاهر شود و ظاهر آن را مه‌آلود کند و معمولاً هنگامی اتفاق می‌افتد که از رنگ‌های تیره و غلیظ استفاده کنید؛ اما جای نگرانی وجود ندارد؛ زیرا به‌راحتی با پارچه پاک می‌شود یا حتی ممکن است به‌مرور ناپدید شود. همچنین می‌توان آن را با اسپری تثبیت‌کننده کاهش داد.

تکنیک‌های ترکیب رنگ در مدادهای مومی و روغنی متفاوت هستند. استفاده از مداد بی‌رنگ (Colorless Blender) یا مدادهای روشن‌تر برای ترکیب و فشرده‌سازی رنگ بسیار مؤثر است. حلال‌ها کمتر مؤثرند؛ ولی برخی از آن‌ها قابل‌استفاده هستند.

از نمونه‌های شناخته‌شده مداد رنگی‌های مومی می‌توان به Prismacolor Premier و Caran d’Ache Luminance اشاره کرد که به بافت نرم و رنگ‌های زنده خود معروف‌اند. مدادهای مومی به‌دلیل استفاده آسان، بین هنرمندان محبوب‌اند؛ هرچند کیفیت آن‌ها بسته به برند متفاوت است.

مداد رنگی‌های روغنی

در این نوع از انواع مداد رنگی از روغن به‌عنوان چسبنده استفاده می‌شود که دوام بالاتری دارد و در برابر بلوم مومی مقاوم است؛ بنابراین برای هنرمندانی که به حفظ بلندمدت آثار خود اهمیت می‌دهند، مناسب‌ترند.

مدادهای روغنی به‌اندازه مدادهای مومی رایج نیستند. آن‌ها در دسته مدادهای حرفه‌ای و گران‌قیمت قرار می‌گیرند و برندهای کمی آن‌ها را تولید می‌کنند که مشهورترین آن‌ها Faber-Castell Polychromos است. دیگر برندهای این دسته شامل Koh-i-Noor Polycolor و Lyra Rembrandt Polycolor هستند.

مدادهای روغنی مغزی سخت‌تری نسبت به مدادهای مومی دارند. این ویژگی باعث می‌شود کمتر بشکنند و نوک تیز خود را مدت طولانی‌تری حفظ کنند. این مدادها به‌خوبی لایه‌گذاری و ترکیب می‌شوند؛ ولی آن بافت کره‌ای خاص مدادهای مومی را ندارند. برای ترکیب در مدادهای روغنی، استفاده از مداد دیگر یا حلال‌هایی مانند تربانتین بدون بو (odorless mineral spirits) و Turpenoid بسیار مؤثر است. این مدادها برای سطوح مختلف مناسب‌اند و قابلیت ترکیب بهتری دارند؛ هرچند ممکن است تنوع رنگ آن‌ها از نوع مومی کمتر باشد.

مداد رنگی‌های محلول در آب (آبرنگی)

مدادهای آبرنگی که با نام‌های Aquarelle Pencils یا Water-Soluble Pencils هم شناخته می‌شوند، دارای چسبنده‌ای محلول در آب هستند و می‌توان آن‌ها را هم به‌صورت خشک مانند مداد رنگی معمولی استفاده کرد و هم با افزودن آب، جلوه‌هایی شبیه به آبرنگ به وجود آورد. این ویژگی باعث شده است تا انواع مداد رنگی آبرنگی در میان هنرمندان علاقه‌مند به رسانه‌های ترکیبی محبوب باشند.

مغزی این نوع مدادها نسبت به مومی و روغنی سخت‌تر است؛ بنابراین هنگام استفاده خشک، پوشش‌دهی کمتری دارند و برای ترکیب یا لایه‌گذاری خیلی مناسب نیستند. ولی وقتی با مقدار کمی رنگ‌گذاری و سپس با آب پخش شوند، رنگ‌دانه‌ها به‌خوبی ترکیب می‌شوند و جلوه‌ای شبیه آبرنگ ایجاد می‌کنند.

بسیاری از هنرمندان از این نوع مداد به‌عنوان زیرکار (Underpainting) استفاده می‌کنند و سپس روی آن با مدادهای مومی یا روغنی نقاشی می‌کشند. مدادهای آبرنگی در دو سطح هنری و دانش‌آموزی عرضه می‌شوند.

دامنه رنگی این مدادها معمولاً بین ۴۸ تا ۱۲۰ رنگ بسته به برند متفاوت است. نمونه‌هایی از این گروه شامل Caran d’Ache Museum Aquarelle، Faber-Castell Albrecht Dürer و Derwent Watercolor هستند.

انواع خاص (ویژه)

علاوه‌بر دسته‌بندی‌های مبتنی بر مواد، مدادهایی هم وجود دارند که برای تکنیک‌های خاص طراحی شده‌اند:

مداد رنگی بدون چوب (استیک رنگی)

این مدادها به‌طور کامل از مغز تشکیل شده‌اند و پوسته چوبی ندارند که باعث می‌شود مقدار رنگ‌دانه بیشتری داشته و برای رنگ‌آمیزی سطح‌های بزرگ مناسب باشند. این مدادها معمولاً با روکشی لاکی پوشانده می‌شوند تا راحت‌تر در دست گرفته شوند و برای ایجاد رنگ‌های پرقدرت و جسورانه مناسب‌اند.

مداد پاستلی

اگرچه مدادهای پاستلی از نظر فنی «مداد رنگی» محسوب نمی‌شوند؛ اما بسیاری از هنرمندان آن‌ها را به‌عنوان مداد رنگی در نظر می‌گیرند و حتی در کنار مدادهای سنتی مبتنی بر موم هم استفاده می‌کنند. مداد پاستلی مانند سایر مدادهای رنگی دارای مغزی رنگدانه‌ای است که درون یک بدنه چوبی قرار گرفته است؛ اما تفاوت اصلی آن‌ها در نوع چسب مورداستفاده در مغزی است. در مدادهای پاستلی، چسب موم یا روغن به کار نرفته، بلکه از چسب‌هایی مانند صمغ عربی یا متیل‌سلولز استفاده شده است.

مداد پاستلی زمانی استفاده می‌شود که هنرمند پاستل‌کار بخواهد جزئیات دقیق‌تری را ایجاد کند و کنترل بیشتری روی کار داشته باشد. همچنین این مدادها نسبت به پاستل‌های چوبی یا گچی تمیزتر هستند. نقطه‌ضعف آن‌ها این است که پاستل به‌راحتی لکه می‌شود و باید با اسپری تثبیت‌کننده (Fixative) روی کاغذ فیکس شود تا از بین نرود. این مدادها مانند مدادهای رنگی معمولی، به‌خوبی ترکیب (Blend) نمی‌شوند؛ اما چون خاصیت پوشانندگی (Opacity) بالاتری دارند، می‌توانند سریع‌تر و بهتر سطح را بپوشانند.

انواع مداد رنگی براساس تفاوت‌های کیفی و سطح کاربری

مداد رنگی‌ها براساس گروه هدف (هنرمند حرفه‌ای یا دانش‌آموز) هم طبقه‌بندی می‌شوند که بر کیفیت رنگ‌دانه، مقاومت در برابر نور (lightfastness) و قیمت تأثیر دارد:

مداد رنگی‌های مخصوص هنرمندان (Artist-grade)

این مدادها برای هنرمندان حرفه‌ای طراحی شده‌اند و دارای غلظت بالای رنگ‌دانه، درجه‌بندی مقاومت در برابر نور و مغزی‌های مقاوم در برابر شکستگی و رطوبت هستند. مدادهای مخصوص هنرمندان دامنه رنگی وسیعی دارند (معمولاً از ۷۲ تا ۱۲۰+ رنگ) و نرم‌ترند؛ بنابراین برای ترکیب بهتر مناسب‌اند. نمونه‌هایی از این گروه شامل فابرکاستل و استدلر هستند. این مدادها به‌صورت تکی هم عرضه می‌شوند تا هنرمندان بتوانند به وسیله بهترین مداد رنگی برای طراحی رنگ‌های خاص موردنیاز خود را تهیه کنند.

مداد رنگی‌های دانش‌آموزی (Student-grade)

مداد رنگی‌های دانش‌آموزی قیمت پایین‌تری دارند و برای مبتدیان، کودکان یا کاربران غیرحرفه‌ای مناسب‌اند. همچنین کیفیت رنگ‌دانه‌های آن‌ها کمتر است، بدون درجه مقاومت نوری هستند، دامنه رنگی محدودتری (معمولاً ۲۴ تا ۳۶ رنگ) دارند، سخت‌ترند و کمتر می‌شکنند؛ اما ممکن است درخشندگی و قابلیت ترکیب artist-grade را نداشته باشند. شرکت‌هایی مانند آریا، پیکاسو، بیک، اونر، آرت لاین، الیپون، پارسیکار، سیب، فکتیس، کورس، لوکی و میلان این نوع مدادها را عرضه می‌کنند که در محیط‌های آموزشی کاربرد زیاد و کیفیت خوبی دارند.

همچنین می توانید راهنمای خرید لوازم تحریر برای دانش آموزان را بخوانید.

جدول مقایسه انواع مداد رنگی

در ادامه جدولی نشان داده شده است که ویژگی‌های کلیدی انواع مداد رنگی را به‌صورت خلاصه نمایش می‌دهد.

هنگام انتخاب مداد رنگی باید نیاز خود به ترکیب‌پذیری (Blending)، دوام و کاربرد موردنظر را در نظر بگیرید. برای مبتدیان، مدادهای مومی بهترین نقطه شروع هستند؛ زیرا دسترسی آسان و کاربرد راحت‌تری دارند. در مقابل، مدادهای روغنی برای کسانی که به‌دنبال دوام بیشتر هستند، مناسب‌ترند. مدادهای محلول در آب گزینه‌ای انعطاف‌پذیر برای تکنیک‌های ترکیبی (Mixed Media) به شمار می‌آیند.

برای کارهای حرفه‌ای، مدادهای درجه هنری (Artist-Grade) به‌دلیل ثبات نوری (Lightfastness) و غنای رنگی بالاتر، گزینه‌ بهتری هستند؛ اما برای استفاده روزمره و تمرین، مدادهای دانش‌آموزی (Student-Grade) کاملاً کافی‌اند و قیمت مناسبی هم دارند. شما می‌توانید در یک اثر از ترکیب انواع مختلف مداد رنگی استفاده کنید که این موضوع، زمینه‌ای برای تجربه‌های خلاقانه فراهم می‌کند.

سخن پایانی

انواع مداد رنگی فقط ابزاری برای نقاشی نیست، بلکه وسیله‌ای برای بیان احساسات، تخیل و شخصیت ماست. از طرح‌های کودکانه تا آثار هنری پیچیده، همه‌چیز با یک خط ساده رنگی شروع می‌شود. شناخت انواع مداد رنگی و استفاده درست از آن‌ها می‌تواند تجربه نقاشی و طراحی را متحول کند.

فرقی نمی‌کند یک کودک خلاق باشید یا یک هنرمند حرفه‌ای؛ آنچه مهم است، اشتیاق شما به خلق است و مداد رنگی، شریک وفادار این مسیر به شمار می‌رود؛ پس مدادتان را بردارید، بگذارید ذهنتان آزادانه روی کاغذ جاری شود و دنیای رنگ‌ها را با دستان خود بسازید.